Sa stepenom pošumljenosti Srbija se nalazi u proseku sveta i Evrope na oko 30ak procenata, međutim ona ne bi smela da upadne u zamke u koje su upale druge države u razvoju
Smanjenje šumskih površina, masovna seča stabala, nestajanje divljih životinjskih vrsta i proširenje poljoprivrednih površina pojave su koje je moguće vezati za različite trenutke i geografske zone u skorijoj istoriji. Pre par stotina godina to su bile evropske države u procesu ubrzane industrijalizacije i populacione ekspanzije, koja je sa sobom nosila i svoju cenu. Sa hiljadama posečenih hektara šumskih površina, nestajale su i brojne životinjske vrste sa teritorija velikog broja evropskih država.
Populacije medveda, jelena, riseva ili vukova u Evropi su se drastično smanjile, evropski bizon bio je na ivici izumiranja, dok su pojedine vrste u potpunosti izumrle ljudskim delovanjem, poput pirinejskog ibeksa, sicilijanskog vuka ili losa sa Kavkaza. Ove promene su donele negativne posledice po različite ekosisteme, ali generalni gubitak šumskih površina takođe nije bio pojava bez posledica po klimu u svetu i stanje životne sredine u državama gde se ova pojava javljala.
Danas, evropski trendovi su se promenili i površine pod šumom u Evropi sve više rastu, a pojedine životinjske vrste na ivici izumiranja danas rastu u svojim brojevima. Svest Evropljana o važnosti očuvanja i proširenja šumskih površina je drastično porasla u prethodnih tridesetak godina i danas se vide rezultati takve promene politike i pristupa.
Međutim, kako je jedan požar ugašen (i simbolički i doslovce), u poslednjim decenijama mnogi novi su se javili u ostalim delovima sveta i prete da dobiju mnogo veći obim i posledice nego spomenuta evropska industrijalizacija. U pitanju je opasnost od deforestacije (krčenja šuma) koje se odigrava u drugim oblastima planete, sa naglaskom na kontinent Južne Amerike, gde je u punom usponu. Nastavak takvog trenda može imati katastrofalne posledice po svetsku borbu protiv klimatskih promena, a šume su za takvu borbu važan element.
Važnost šuma za stanje klime
Od početka industrijalizacije i omasovljavanja poljoprivredne proizvodnje oko jedne trećine svetskih šumskih površina je nestalo u tom procesu. Ovaj trend se intenzivirao tokom 20. veka i naravno takva promena prirodnog okruženja nije mogla da prođe bez velikih posledica i po samo stanje klime na planeti i njenim različitim regionima. Razlog za to je važnost drveća za stanje atmosfere, koja se pokazalo kao nezamenjivo u više oblasti, bar dok se tehnologija nalazi na trenutnom stupnju razvoja.
Za početak, šume pomažu u usporavanju klimatskih promena kroz uklanjanje ugljendioksida iz atmosfere i kroz njegovo skladištenje. Dok je tehnologija izvlačenja ugljendioksida iz atmosfere (carbon capture) još u razvoju, šume će još dugo vremena obavljati prirodno ove procese korisne i za život ljudi na planeti. Ova uloga je direktan efekat u odnosu na klimatske promene, jer je primarni pokretač klimatskih promena prevelika količina ugljen-dioksida u atmosferi.
Šume takođe proizvode i različite indirektne efekte koji smanjuju uticaje klimatskih promena na funkcionisanje ljudske civilizacije.
Jedan od takvih bitnih efekata je svakako apsorpcija kišnice i usporavanje njenog kretanja iznad zemlje, što je ključno za očuvanje tla, zaštitu kvaliteta vode i smanjenje intenziteta poplava, naročito u ranjivim područjima. Mnogi štetni zagađivači u vazduhu povezani su sa klimatskim promenama, a šume koje zdravo funkcionišu ih uklanjaju iz vazduha. Isto važi i za zagađivače u vodi. Takođe, opšte je poznato da šume dodaju kiseonik u vazduh, te se često i velike šumske površine zato nazivaju i „plućima“ određenih oblasti ili čak celog sveta.
Krčenja ovakvih površina zato ima šire negativne efekte, te evropski obrasci krčenja šuma iz vremena 19. i 20. veka u današnje vreme u regionima sa drastično većim šumskim površinama mogu imati značajno veće negativne posledice po ceo svet i stanje klime. Matematički gledano, lako je utvrditi koji regioni su ključni u sprečavanju deforestacije da bi efekti po globalno stanje klime bili minimalni.
Razlog za to je relativno visoka koncentracija šuma u malom broju država, te se do ne tako davno skoro dve trećine šumskih površina nalazilo u ukupno deset država sveta (DR Kongo, Kanada, Brazil, Rusija, SAD, Peru, Indija, Indonezija Kina i Australija), sa različitim stepenom brige mereno od države do države. Iako je Evropa matematički manje bitna za ukupni rezultat, obrazac dešavanja u Evropi, može biti reper u analizi sličnih dešavanja u drugim delovima sveta.
Evropski primer i lekcije
Evropski kontinent je u prethodnih 30 godina zabeležio rast površina pod šumom jednak veličini jednog Portugala i pozitivan trend je unutar Evropske unije u ovoj oblasti relativno uravnotežen od države do države. To predstavlja povećanje ukupnih površina pod šumom za oko 9% u navedenom vremenskom periodu, te danas čak jedna trećina površine Evrope se nalazi pokrivena drvećem. Trendovi koji su vezani za budućnost su takođe pozitivni, jer se po podacima prezentovanim na Svetskom ekonomskom forumu 2023. na Starom kontinentu svakog dana posadi površina sa sadnicama drveća veličine 1500 fudbalskih terena.
Međutim, pozitivna situacija u ovoj oblasti i trendovi povećanja površina pod šumom relativno su novije prirode. Ukoliko bi se posmatrao period intenzivnog gubljenja stabala drveća, može se izračunati da je on vremenski bio duži 200 puta od aktuelnog perioda širenja. U prethodnih šest milenijuma Evropa je postepeno izgubila preko polovine svoje šumske površine, a proces se ubrzavao sa širenjem i napretkom poljoprivrede, a kasnije i sa intenzivnom industrijalizacijom.
S obzirom da je Stari kontinent po svom privrednom razvoju kroz organizovanu industrijsku proizvodnju i rapidnu urbanizaciju bio u početku jedini region sveta koji se tolikom brzinom ekonomski razvijao, menjao je podjednakim intenzitetom sa sobom i prirodno okruženje. U tom smislu promena prirodnog okruženja ljudskim delovanjem u sličnom obimu nije ranije u istoriji zabeležena. Sa takvim ekonomskim i naučnim razvojem, poboljšavao se i kvalitet života stanovnika Evrope, uključujući i životni vek, koji je skočio sa oko 30 godina 1800. do blizu 80 godina koliko iznosi danas.
Ipak i životni vek i kvalitet života stanovnika sveta može biti značajno ugrožen ukoliko se rapidna seča šuma po ranijem evropskom modelu ostvari u drugim regionima sveta. Ti regioni sveta na svojoj teritoriji imaju velike površine pod krošnjama stabala, ali i velike apetite za industrijskim i poljoprivrednim razvojem zbog svog trenutnog ekonomskog statusa i rasta globalne potražnje za proizvodima. Dok su današnja Francuska, Finska, Švedska i Španija prvaci u Evropi po pošumljenosti i upravljanju ovim površinama, navedenom uspehu prethodile su dekade sa drugačijim rezultatima. Takvi drugačiji rezultati se sada dešavaju u ostatku sveta, gde danas Južna Amerika svakako predstavlja najrizičniju zonu po svetsku proizvodnju kiseonika i apsorpciju ugljendioksida iz vazduha.
Globalna opasnost deforestacije
Kada se radi o regionu Južne Amerike, radi se i o regionu koji rapidno gubi površine koje se nalaze pokrivene šumom i za tako nešto postoji nekoliko razloga. Prvi razlog je svakako ekonomsko pitanje, s obzirom da region poseduje velika prirodna bogatstva, a na drugoj strani nizak nivo bogatstva po glavi stanovnika. Najveći deo južnoameričkih država je kada se meri BDP po glavi stanovnika ispod Bugarske, kao najsiromašnije članice Evropske unije. Iz tog razloga postoji manji nivo brige za stanje prašuma i životne sredine u celini, te su šumske oblasti predmet krčenja u cilju stvaranja profita od prodaje drveta, gume, različitih ruda, uzgajanja soje ili stvaranja prostora za gajenje i prodaju goveda.
Najočigledniji primer takvih negativnih tendencija je Amazon, koji ima značaj za svetsku klimu sa svojom veličinom, a oko kog vlada opšti nemar država na čijoj se teritoriji nalazi. Naime, Amazon je zaslužan za proizvodnju oko 20% svetskog kiseonika i apsorbovanje čak 10% kompletnog svetskog CO2. Osim samog doprinosa u sferi proizvodnji kiseonika i apsorbovanju ugljendioksida, on je ključan i za regionalnu klimu i očuvanje brojnih retkih biljnih i životinjskih vrsta, ali i domorodačkih zajednica koje u njemu žive. Nažalost, ne fali mnogo da ovo šumsko područje dođe do tačke bez povratka, kada će njegovi kapaciteti biti značajno i trajno degradirani.
Paljenje šumskih površina radi postizanja gore navedenih komercijalnih ciljeva dovelo je do toga da Amazon u poslednjih 50 godina izgubi blizu petine svoje površine. Najveći deo odgovornosti zbog ovakvog niza događaja snosi država Brazil, što predstavlja drugi razlog gubljenja šumskih površina celog regiona. S obzirom da se oko dve trećine površine Amazona nalaze na teritoriji Brazila, otuda postoji i najveća odgovornost na ovoj državi kada se radi o brizi, a koja je izostala u prethodnom periodu. Najveći razlog za to je prethodni brazilski predsednik Žair Bolsonaro, koji je nemarno postupao u odnosu na ovaj problem i u čijem mandatu se Amazon smanjio za čak 25 000 kvadratnih kilometara, što predstavlja površinu veću od teritorije Vojvodine.
Naravno čak i kada se izuzme nemar političara kao faktor ili čak državne politike subvencija za ekonomsku aktivnost na teritoriji nekadašnjih prašuma, pitanja je u osnovi vezano za relativno siromaštvo. Preko 80% zemlje na kojoj je spaljena šuma koristi se danas u svrhu uzgajanja goveda u čemu lokalna populacija vidi zaradu u prodaji kože ili mesa, bilo kada se to radi legalno ili ilegalno. Taj vid spaljivanja Amazona na godišnjem nivou doprinosi sa čak 14% udela u svetskoj deforestaciji. Rast cena pojedinih dobara na svetskom tržištu je samo doprineo da ovi procesi idu brže nego ranije, te se oko četiri petine krčenja šuma obavlja u potpunosti ilegalno.
Ovim tempom krčenja, po proceni WWF-a do 2030. čak 60% površine Amazona bi moglo da bude uništeno ili trajno oštećeno. Te iz tog razloga pozitivne tendencije u Evropi kada se radi o povećanju šumskih površina mogu biti kap u moru naspram veoma brzog stepena deforestacije u Južnoj Americi i drugim delovima sveta na nižem stupnju ekonomskog razvoja.
Deo odgovornosti snose i najrazvijenije države sveta, s obzirom da recimo Evropska unija zbog svoje visoke potražnje za sojom i palminim uljem je zaslužna za oko 10% sveske deforestacije. Iako napad latinoameričkih političara na evropske države za licemerje oko pitanja odnosa prema prašumama često stoji, to ne maskira odgovornost latinoameričkih političara za loše stanje šuma u njihovim državama. Amazon kao takozvana „pluća sveta“ zato predstavlja najkritičniju tačku na svetskoj mapi i zapravo glavni front u borbi protiv deforestacije, a Brazil kao država ključnog aktera u tom regionu, dok ne bi trebalo abolirati odgovornosti ni visokorazvijenih države.
Deforestacija i budućnost
U borbi protiv klimatskih promena na svetskom nivou pitanje opstanka šumskih površina igra važnu ulogu i pozitivne tendencije u pojedinim regionima svetu nisu dovoljan doprinos. Osim očuvanja postojećih teritorija pod šumom, koja su ugrožena na spomenute načine, potrebno je i investirati u buduće pošumljene zone, koje mogu imati doprinosa za naredne generacije i kvalitet njihovog vazduha. Kao upozorenje za budućnost stoji podatak koji je objavila Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu (FAO), a koja procenjuje da je od 1990. do 2020. godine uništeno 420 miliona hektara šume, što je više od površine Evropske unije.
U sprečavanju takvih globalnih tendencija i Srbija bi takođe trebalo da ima svoju ulogu i da ne upada u zamke u koje su upale države u razvoju. Naša država sa svojim stepenom pošumljenosti se nalazi u proseku sveta i Evrope na oko 30ak procenata, sa željom da taj procenat dođe do nešto iznad 40%. Takvo povećanje pošumljenosti bi bilo od koristi najviše u Vojvodini, gde je ono na najnižem nivou. Sa izuzetkom nelegalnog krčenja šuma, Srbija svakako ne predstavlja rizik po stanje klime u ovoj oblasti, koliko na to ima uticaja stanje vazduha u našoj zemlji zbog korišćenja uglja u velikom procentu od domaćinstava i termoelektrana.
Bez obzira na to što ovo pitanje ne predstavlja najveći problem u Srbiji, to jeste pitanje u odnosu na koje bi trebalo da se obrati dodatna pažnja. Svetski trendovi će ići u smeru ograničavanja mogućnosti za široku eksploataciju šumskih površina u komercijalne svrhe, kao i u smeru regulacija u oblasti uvoza dobara i usluga koje su nastale kroz intenzivnu seču šuma. Evropska unija je već krenula da primenjuje određene regulacije u sferi uvoza roba koja se tiču navedenog spornog porekla, što je samo jedan deo šire slagalice oko ekoloških regulacija uvoza.
Iako je svaka inicijativa koja bi trebalo da ima uticaja na smanjenje krčenja šuma korisna, manji koraci u ovoj oblasti svakako neće rešiti ovaj problem. Više je nego očigledno da svetu nedostaje odlučnija inicijativa u ovoj oblasti i naravno odlučniji koraci kada se radi konkretno o Amazonu kao ključnoj tački. Deluje da trenutno zbog ostalih gorućih pitanja deforestacija prolazi ispod radara, a to ne bi smeo da bude slučaj. Kao važan gradivni element u sprečavanju budućih klimatskih promena, pitanje šuma će morati da ostane visoko na listi prioriteta. Deklarativno spominjanje na globalnim samitima o klimi, poput COP-a, svakako nije dovoljan doprinos.
Leave a Comment
Your email address will not be published. Required fields are marked with *