Kitovi su vekovima lutali okeanima u ogromnim brojevima, živeći kroz ono što bi se moglo smatrati i “zlatnim dobom” morskog života. Njihova populacija je uprkos lovu od strane ljudi napredovala po broju u svakom okeanu na planeti. Procenjuje se da je populacija plavog kita, najveće životinje koja je ikada postojala na Zemlji, brojala neverovatnih 350.000 jedinki na svom vrhuncu u 19. veku. Tokom ove ere, cvetale su i druge vrste poput grbavog kita i kita perjara čiji su brojevi takođe rasli. Okeani su bili obogaćeni njihovim prisustvom, jer su kitovi bili važni za ravnotežu svih morskih ekosistema gde su živeli.

Međutim, u 19. i 20. veku desio se brutalan zaokret, jer se komercijalni kitolov podigao na industrijski nivo i naglo poboljšao svoju efikasnost. Države poznate po kitolovu nemilosrdno su lovile ova stvorenja širom sveta zbog njihovog dragocenog ulja, loja i mesa. Do ‘60, nakon decenija neregulisane eksploatacije i krivolova, populacije kitova su dovedene na ivicu istrebljenja. Plavi kitovi, koji su se nekada brojali u stotinama hiljada, smanjili su se na manje od 5.000 u ovoj deceniji. Čuveni prirodnjak Žak Kusto je jednom rekao: „Okeani umiru“, čime je želeo da podigne svest o fenomenu razaranja morskih ekosistema koje je kitolov izazvao. Neke vrste kitova su se suočile praktično sa izumiranjem, a odsustvo ovih divova u brojnim morima ugrozilo je složenu ravnotežu morskih ekosistema.

Uprkos mračnim tendencijama u 20. veku, nada se pojavila zbog promene politike u nekolicini država i zahvaljujući nekolicini organizacija. Kitovi čiji su brojevi sa tadašnjom dinamikom lova išli u smeru potpunog nestanka, spašeni su nizom inicijativa tokom ‘80. Inicijatori zaustavljanja ovog lova uspeli su da nametnu stroga pravila za skoro ceo svet, da bi se do danas ova populacija uglavnom postepeno oporavljala, sa nekoliko vrsta kojima je izgleda učinjena nenadoknadiva šteta i danas im preti izumiranje. Postavlja se pitanje da li svet može da nešto nauči iz ove situacije, kao i šta je navelo pojedine države poput SAD-a i Australije da investiraju svoje vreme i resurse da spasu ovu životinjsku vrstu

Zašto su kitovi predmet lova?

Narodi koji su živeli na obalama okeana bavili su se lovom na kitove hiljadama godina, te je ova praksa stara skoro koliko je ljudska civilizacija. Ono što tradicionalan lov razlikuje od njegove savremene pojave je to što je to dugo bila aktivnost manjeg obima. Od 17. veka evropski naordi poput Holanđana i Britanaca počele su da love kitove zbog njihovog vrednog ulja i drugih iznutrica, a manje zbog mesa, koje je tek kasnije postalo zanimljivo. U početku je kitolov vođen tradicionalnim metodama, sa mornarima koji su se upuštali u male čamce i ručno hvatali kitove. Primarni cilj je bilo kitovo ulje, dobijeno iz loja, koje je postalo ključan resurs za osvetljenje lampi, posebno u brzo rastućim gradovima Evrope i Severne Amerike. Ovaj rani period lova na kitove postavio je osnovu za ono što će postati globalna industrija, jer je potražnja za proizvodima od kitova rasla sa industrijalizacijom i urbanizacijom.

You may also like

Životinje kojima preti izumiranje: Novi izveštaj UN je alarmantan

Do 19. veka kitolov se transformisao u visoko industrijalizovanu aktivnost, vođenu inovacijama poput brodova na parni pogon i eksplozivnih harpuna, koji su lov učinili daleko efikasnijim i smrtonosnijim za ove životinje. Kitovi su postali neophodni ne samo zbog masti, već i zbog „baleen-a“ (kitova usna kost) koja se koristi u proizvodima kao što su korseti, ali i ambree, supstance koja se koristi u proizvodnji parfema. Industrijska revolucija povećala je potražnju za kitovim uljem, koje se koristilo za podmazivanje mašina i u proizvodnji sapuna i sveća. Kako su proizvodi od kitova postali centralni i za svakodnevni život urbanog dela svetskog stanovništva i za rastuću industriju, države poput Sjedinjenih Američkih Država, Norveške i Japana postale su globalni lideri u industriji lova na kitove, dodatno intenzivirajući obim lova.

Međutim, ova nemilosrdna industrijska eksploatacija dovela je populaciju kitova do njihovog dramatičnog opadanja, što je, zajedno sa novim tehnološkim napretkom, postepeno dovelo do kraja industrije lova na kitove. Populacija pojedinih vrsta se za samo 100 godina svela na par procenata njihove populacije iz 18. ili 19. veka. Ekvivalent takvog izumiranja bilo bi smanjenja populacije ljudi na svetu sa sadašnjih oko 8 milijardi na oko 80 miliona do kraja ovog veka, što bi bilo gore od svake pandemije, rata ili prirodne katastrofe koja se desila na Zemlji. Takav obim katastrofe ljudska vrsta je nanela čitavom nizu vrsta kitova zbog komercijalnih ciljeva.

Srećom po kitove do početka 20. veka, dodatna otkrića u sferi nafte i pronalazak kerozina ponudili su pristupačniju i jeftiniju alternativu kitovom ulju, smanjujući postepeno njegovu potražnju. Pored toga, uvođenje sintetičkih materijala poput plastike zamenilo je potrebu za kitovom kosti kao prirodim izvorom nužnim za mnoge industrije. Čitave grane privrede koje su se nekada oslanjale na proizvode od kitova prešle su na ove nove alternative, čineći kitolov manje ekonomski isplativim.

Kako se populacija kitova približavala izumiranju, globalno raspoloženje se promenilo, a napori za očuvanje na kraju su doveli do opadanja broja kitolovca, zamenjenog čistijim, održivijim resursima. Međutim, uprkos smanjenju potražnje za proizvodima od kitova, to nije dovelo do kraja njihovog izlovljavanja. Bilo je potrebno da pojedine države iskorače i insistiraju da se ova praksa zaustavi ne bi li celokupni svetski morski ekosistemi bili sačuvani od kolapsa sa nepredvidivim posledicama.

Kako je sprečeno istrebljenje kitova?

Brojne vrste doživele su nestanak zahvaljujući ljudskom delovanju i neodgovornom ponašanju. Ptica dodo istrebljena je neodgovornim ponašanjem holandskih doseljenika na Mauricijusu, dok je recimo vrsta zebre zvana „kvaga“ istrebljena izlovljavanjem doseljenika u Južnoj Africi. Kvage su kao podvrsta zebre brojale na desetine hiljada jedinki, ali je lov na njih zbog ishrane i oslobađanja zemlje na kojima su živele za potrebe stočarstva doveli do njihovog totalnog istrebljenja 1878. Kitovi su kao vrsta bili na pragu slične sudbine, jer da su pojedine države i organizacije samo deceniju kasnije krenule sa svojim delovanjem, nenedoknadiva šteta bi već bila učinjena i danas bi plavi ili grbavi kit delili sudbinu dodoa, kvage i drugih istrebljenih vrsta.

Moratorijum na komercijalni kitolov iz 1986. godine, koji je nametnula Međunarodna komisija za kitolov, bio je monumentalan iskorak u spasavanju populacije kitova sa ivice izumiranja. Ova svetska zabrana označila je prekretnicu nakon vekova prekomernog lova, pri čemu su mnoge vrste poput spomenutog plavog kita do tog trenutka smanjene na manje od 1% njihove prvobitne populacije. Moratorijum je zabranio komercijalni lov na kitove, omogućavajući mnogim vrstama šansu da se prirodno oporave. Iako se ta odluka slavila širom sveta, nije lako postignuta. Ubediti države kitolovce da pristanu na prestanak sa lovom bio je težak zadatak, posebno zato što su se države poput Japana, Norveške i Sovjetskog Saveza oduprle zabrani, navodeći kulturne i ekonomske razloge. Uprkos ovim izazovima, moratorijum je postao jedno od najvažnijih oruđa u sprečavanju potpunog kolapsa populacija kitova.

Sjedinjene Američke Države su imale vodeću ulogu u guranju ovog moratorijuma, koristeći i diplomatiju i zagovaranje zaštite životne sredine kako bi prikupile podršku za očuvanje kitova. Vašington je ovu praksu zabranio u svojoj državi još 1971, da bi se taj pritisak proširo na globalnom nivou. Američke ekološke grupe poput Greenpeace-a i Svetskog fonda za divlje životinje (WWF) bile su veoma glasne u kampanji, podižući time globalnu svest o kritičnom stanju populacije kitova. Administracija američkog predsednika Ronalda Regana primenila je diplomatske i ekonomske pritiske na države koje nisu htele da se pridržavaju odluke ne bi li ih uvele u red.

Nasuprot Vašingtonu, Sovjetski Savez se pojavio kao jedan od najproblematičnijih protivnika zabrani. Sovjetske prakse lova na kitove bile su poznate po svojoj neodrživoj i često ilegalnoj prirodi. U decenijama koje su prethodile moratorijumu, SSSR je bio umešan u prekomerno javno prijavljivanje ulova kitova, dok je tajno lovio mnogo više nego što je čak i prijavljeno, što je značajno doprinelo iscrpljivanju globalnih zaliha populacije kitova. Nakon raspada Sovjetskog Saveza, interni dokumenti su otkrili da je SSSR ubio stotine hiljada više kitova nego što je zvanično objavio. Na osnovu ovih dokumenata od 1947. do 1972. procene su da je SSSR ubio skoro 200 000 kitova potpuno nelegalno Ovo zanemarivanje napora za očuvanje je napravilo ekološku devastaciju koju je izazvala sovjetska kitolovska flota. Ipak, globalni pritisak zemalja poput SAD-a i međunarodnih organizacija osigurao je da moratorijum ostane na snazi, nudeći na kraju spas za populaciju kitova.

Američka vlada je par puta izvršila ekonomski pritisak kao alat, koristeći trgovinske sankcije i druge diplomatske mere kako bi naterala ostale da se pridržavaju moratorijuma. Zahvaljujući rukovodstvu Sjedinjenih Država u mandatu Ronalda Regana, mnoge zemlje koje su u početku bile nevoljne, uključujući države sa jakom tradicijom lova na kitove, na kraju su bile ubeđene da se usklade sa odlukom Međunarodne komisije za kitove, osiguravajući da se komercijalni kitolov drastično smanji širom sveta. Najbolji primer su američke sankcije Japanu iz 1988. na izvoz ribe ako se ne uskladi sa međunarodnim moratorijumom na lov kitova, što je na kraju japanska vlada i učinila.

Do početka ‘90. SAD, uz pomoć država poput Brazila i Australije, uspele su da drastično redukuju komercijalni lov na kitove u svetu i nateraju neposlušne države da se usklade. Njihovi brojevi su krenuli da postepeno rastu i oporavljaju se, te su danas skočili u proseku vrsta od tri do osam puta sa dna iz ‘60. Lov na njih se sveo samo na nekoliko oblasti i država sveta, a njihovo industrijsko istrebljivanje otišlo je izgleda nepovratno u prošlost.

Koliko su kitovi ugroženi danas?

Uprkos značajnom napretku u očuvanju različitih vrsta kitova, trenutno stanje sa ovom životinjom i kitolovom ostaje složeno. Komercijalni kitolov, iako je u velikoj meri zabranjen spomenutim moratorijumom Međunarodne komisije za kitolov 1986. godine, nastavio se u nekim zemljama. Norveška, Island i Japan ostaju najistaknutije kitolovačke države i danas. Norveška otvoreno prkosi međunarodnoj zabrani tako što postavlja sopstvene kvote za lov na kitove minke, dok Island lovi i kitove minke i perajare u skladu sa svojim nacionalnim zakonima. Japan je, nakon povlačenja iz Međunarodne kimisije za kitolov 2019. godine, nastavio komercijalni kitolov u svojim teritorijalnim vodama, pozivajući se na kulturnu tradiciju i tvrdeći da su njihovi prethodni lovovi, pod maskom „naučnog istraživanja“, bili održivi. Dok je globalni komercijalni kitolov značajno smanjen, aktivnosti ovih zemalja još uvek ometaju međunarodne napore za očuvanjem.

Nekoliko vrsta kitova i dalje je kritično ugroženo uprkos decenijama zaštite. Severnoatlantski pravi kit je jedna od najugroženijih vrsta, sa samo oko 340 jedinki kojih je ostalo do danas. Oni se suočavaju sa značajnim pretnjama zbog uplitanja u ribolovačku opremu i udara brodova duž obala SAD-a i Kanade. Slično tome, plavi kitovi, kojih je ‘60. preostalo samo 5 000 zbog intenzivnog lova, ostvarili su samo skroman oporavak, a trenutna populacija se procenjuje na 10 000 do 25 000. Kitovi perjari i sej kitovi su još uvek na listi ranjivih, iako njihova populacija pokazuje spore znake oporavka. Kitovi ulješure, koji su nekada bili lovljeni zbog svoje masti, još uvek su klasifikovani kao ranjivi, sa populacijom koja se procenjuje na između 200 000 i 400 000, što je daleko ispod njihovog istorijskog nivoa. Pozitivna tendencija je da je populacija grbavih kitova zabeležila impresivan rast, sa procenama brojeva koji sada dostižu preko 80 000 jedinki na globalnom nivou, što je značajan oporavak od skorije granice blizine izumiranja.

Ukupno gledano, celokupno pitanje opstanka kitova je velika lekcija za svet i primer opasnosti koje i fizički najveće vrste na svetu mogu da dožive. Dok se za pticu dodo govorilo da je nestala zbog manjka sposobnosti da se odupre drugim vrstama koje su doseljenici doneli, veoma mali broj vrsta u prirodi napada kitove. Te vrste se svode na orke „kitove ubice“ i pojedine vrste ajkula koje napadaju male vrste kitova. Najveća opasnost za ovu vrstu bili su i ostali ljudi, kao jedina vrsta sposobna da ih izlovljava na industrijskom nivou. Velika tragedija za kitove i druge životinjske vrste što njihova bezbednost i goli opstanak često zavise samo od ljudske etike i tehnološkog napretka.

Ovu vrstu vodenih sisara spasle su delom tehničke inovacije koje su uspele da zamene kroz druge materijale elemente koje je industrija ranije dobila od ubijenih kitova. Osim tehnološkog napretka, razvijanje svesti u nekolicini država u dobrom istorijskom tajmingu doneli su preokret na vreme. Mnoge vrste nije imao ko da brani ili na vreme nije razvijena svest da se bez proizvoda od njih može. Da se unutar SAD-a razvila ova svest deset godina kasnije ili da su tehnološke inovacije nešto kasnije došle, verovatno bi okeani sveta danas bili bez ove važne životinjske vrste i sa ekosistemima koji bi doživeli kolaps. Spašavenje kitova od istrebljenja je zato i proizvod sreće, međutim i velika lekcija o ljudskom rizičnom ponašanju i nemaru, ali i mogućnosti ljudske vrste da nekada nađe „bolje anđele svoje prirode“ kako je to davno definisao Abraham Linkoln. Mogućnost da ljudi deluju etičnije u odnosu na životinje ostaje jedan od najvažnijih zadataka za ljudsku vrstu u 21. veku.