Dok Barselona uspostavlja mrežu od preko 400 zvaničnih klimatskih skloništa, Srbija još nema takvu infrastrukturu – iako potrebe rastu iz godine u godinu.

U gradovima poput Lisabona, biblioteke, muzeji, škole, parkovi i tržni centri postaju strateška mesta za zaštitu stanovništva od ekstremne vrućine. Da bi jedno mesto bilo priznato kao klimatsko sklonište, stručnjaci navode da mora biti dostupno tokom dana, nuditi pitku vodu, mogućnost sedenja, rashlađen prostor i osnovne sanitarne uslove.

U Portugalu je, prema izveštajima, tokom juna ove godine zabeleženo 284 prekomernih smrti povezanih sa toplotnim talasima. Paralelno s tim, istraživanja pokazuju da više od polovine građana Lisabona oseća termalnu neudobnost u sopstvenim domovima zbog energetske neefikasnosti i siromaštva.

Takva strategija posebno je važna u urbanim sredinama zbog tzv. efekta urbanog toplotnog ostrva, kada zgrade, asfalt i beton upijaju toplotu tokom dana i zadržavaju je dugo nakon što sunce zađe. U gusto izgrađenim gradovima, temperature uveče mogu ostati visoke i nekoliko sati nakon što padne mrak, čineći stanovanje bez klimatizacije gotovo nepodnošljivim. Uz uske ulice, slabu cirkulaciju vazduha i sve češće toplotne udare, gradovi postaju rizična mesta za starije osobe, hronične bolesnike i one koji žive u energetski neefikasnim domovima. Zbog toga evropski urbanisti i klimatski stručnjaci sve više zagovaraju transformaciju javnog prostora – od betonskih površina ka zelenim, otvorenim i rashlađenim zonama koje su dostupne svima.

U Srbiji – bez strategije i bez sistema

U Srbiji još ne postoji formalna mreža klimatskih skloništa, niti definicija šta tačno jedno takvo mesto podrazumeva. Ipak, građani Beograda, Novog Sada i Niša već koriste pojedine javne prostore za privremeno sklonište od vrućine.

U Beogradu su to mogu biti biblioteke (Narodna biblioteka Srbije, Biblioteka grada), muzeji (Muzej savremene umetnosti, Narodni muzej), tržni centri, kao i parkovi poput Ade Ciganlije, Kalemegdana, Tašmajdana, Hyde Parka i Zvezdarske šume. Tokom vrelih dana, gradski bazeni služe kao ključne tačke rashlađivanja. Beograd ove godine nudi besplatan ulaz na gradske bazene od 12 časova, uz prethodno izdate legitimacije.

U Novom Sadu, građani spas od vrućine mogu da nađu u Gradskom muzeju, Pozorištu mladih, tržnom centru Promenada, kao i u prirodnom hladu Dunavskog parka, Limanskog parka i Štranda, gde postoji mogućnost kupanja i boravka uz reku. Gradska biblioteka Novi Sad sa klimatizovanim čitaonicama otvorena je za sve građane.

U Nišu, javna skloništa uključuju Narodni muzej, Niški kulturni centar, park Čair, kao i gradski bazen i javne česme u centru grada. Čair bazen, kao i česma kod Tvrđave, su punktovi na kojima se stanovnici spontano okupljaju u potrazi za olakšanjem.

Ovi prostori već postoje, građani ih koriste i raspolažu osnovnim infrastrukturnim uslovima – ali niti su mapirani, niti označeni, niti prepoznati kao klimatska skloništa. U Srbiji ne postoji koordinisan institucionalni odgovor na ekstremne temperature, niti strategija koja bi javne prostore sistematski uključila u zaštitu stanovništva tokom toplotnih talasa. Biblioteke, muzeji, tržni centri i parkovi funkcionišu kao spontana utočišta, ali su van bilo kakve javne politike ili organizovanog sistema pomoći najugroženijima.

Hladovina kao javno dobro

S obzirom na to da su energetsko siromaštvo, gusto naseljena naselja i starija populacija faktori rizika u Srbiji, pitanje klimatskih skloništa mora postati deo lokalnih planova adaptacije na klimatske promene.

Za sada, građani sami određuju gde mogu da se rashlade – i najčešće se oslanjaju na neformalne i improvizovane resurse. Nema oznaka, nema informativnih mapa, nema organizovane pomoći.

U kontekstu sve intenzivnijih klimatskih izazova, hladovina više nije luksuz – već javno dobro koje mora biti dostupno svima.